Josèp Condò Sambeat nèish as d’Antònia de Montcorbau un 29 de març de 1867

ETH SER DE MIEJA NET. Era net de Nadau ena Val d’Aran

Tàs onze e mieja es campanes cridèren ara gent tara glèisa e toti mo n’anèrem tà missa; sauvant es crespèths tà hèr ressopet en gésser de missa.

En arribar en còro, es cantaires se me meteren ath miei com un rei, e tota era missa cantè, content e satisfèt, com un rossinhòl, de poder-me hèr veir, en tot qu’es auti mainatges tirauen tiros tamb es chicaderes, que quauque còp hègen a gratar eth cogòt a mès d’un.

Quan cantàuem er Agnus, ua bala d’aqueres venguec a escauhar-me era aurelha…; e ¡eth mèn cantar de glòria acabèc en un plor!… Mès un òme se lheuèc, e les anèc a escauhar tanben as que m’auien tirat; vet aquieu que ja aguí companhs tà plorar.

Siguec ordenat caperan ara edat de 24 ans e passèc dehòra dera Val d’Aran 14 ans, destinat tàs pòbles de Sallent, Gabassa e Moror. Se neuric de literatura catalana mès tostemp damb un rebrembe tara aranesa tèrra.

CARTES D’UN HILH A SA MARE

Òda elegiaca a Salardú
De luenh jo vos saludi, òh mare mia
Tamb es uelhs plens de lèrmes e eth còr plen de tristor!
Jo qu’en tota ma vida jamès gessut auia
De vòsta companhia
Cada còp que vos pensi, vos è d’enviar un plor.

¡Òh! victima me veigui dera cruèl praubesa
Que deth mèn pòble, de casa, a empentassi m’a trèt!
E ací, jo cerqui, a paupes, un shinhau de riquesa
Tà que vòsta vielhesa
Era hame non la escuerce ne hèsque agra tot a fèt.

Guaire m’engüegi, mare, en agueta tèrra estranha
A on totes es causes naues e lèges son!
Arren ací non veigui bèth com ena montanha…
Que non è gescut d’Espanha
Me diden; mès jo creigui que vieui en un aute mon.

En Salardú, me brembi qu’es vielhs e era joenessa
As forastèrs parlàuem en sòn madeish parlar.
Ací arren qu’era lengua castelhana ei permesa….
Se a jo dera aranesa
Bèth mot se m’escape, criden: ¡“Parla en cristià!”

Era produccion literària de Condò en lengua catalana siguec fructuosa e premiada. Ja en seminari dediquèc ua poesia ath bisbe d’Urgell, en ocasion d’auferir-li ua pluma d’òr es estudiants deth sòn Seminari. 1890.

MON PRIMER RAM 1890

Recordo de ma infància les fresques matinades
Quan l’alba desbrinava los seus daurats cabells,
¡que gaies les flors eran ab ells engarlandades!
¡los lliris que flairosos! ¡que hermosos los clavells!

En la blavenca volta tardius estels s’hi veian
Plorosos, aclucant-ne los seus ullets d’argent;
Llançavan belles perles que sobre les flors queian
Dient-los: – ¡A reveure! puig s’obre l’orient.

I en carro d’or i flama, segut lo rei del dia,
De llum a torrentades engarlandava el mon;

Ofrena al Bisbe d’Urgell

La nit, al ovirar-lo, volant, volant, fugia,
Deixant-li monts y planes, i fins lo cel pregon.

Los aucellets que es gronxan en mig de la boscúria
Entonant-li sos càntics, himnes d’agraïment;
I els àngels responian ab més suau cantúria,
Pel cor ses notes eran fletxes d’amor ardent.

Joguinejant lo zèfir les flors petonejava,
I elles són bes al rébrer obrian lo seu cor;
Donavant-li son nèctar que el mon ubriagava,
I el zèfir murmurava cançons suaus d’amor.

Condò torne tara Val d’Aran en 1905, ara edat de 38 ans. Siguec rector en Gessa, Salardú e Bossòst.

ERA NET DE SANT JOAN

Presentada enes Jòcs Floraus dera Scòlo dera Pireneos en 1914

Er Haro, lèu, enlumene
Tot eth torn com un solei,
E es halhes se’n van a préner
Dera lum que tant se hè veir.

E li baren es aubades
Com hilhes per tot eth torn,
Com hilhes qu’eth a engendrades
Tamb eth huec deth sòn amor.

Semble qu’era hlama saute
Der un ar aute serrat.
E volant d’un pòble en un aute
Tota era Val s’a alugat.

Era Val d’Aran polida
Eth miralh ei, ué, deth cèu,
De lums tamb era florida
E tamb es flaires de mèu…

Pòc a pòc totes s’amòrten
Es lums dera Val d’Aran;
Mès es perfums, les ac pòrten
Es estrelhes a Sant Joan…

Oh que flairosa, que bèra
De Sant Joan era net ei!
Com en aguesta ribèra
En lòc mès la poiratz veir.

Er amor ara tèrra que lo vedec nèisher, ath paisatge aranés, ara sua lengua e era sua gent, definissen era òbra de Condò.

Era Val d’Aran (Salardú 1912)

Poesia premiada enes Jòcs Floraus de Lhèida en 1912

Ei era Val d’Aran era ribèra
Mès polida de tot eth Perinèu:
Quan se met era pelha naua e bèra,
Non i a arren tan polit dejós deth cèu.

Pes dus costats ua nauta montanha
Tostemp la vire d’aires forastèrs
Semble que non ei ne de França ne d’Espanha:
Ei soleta en ses penes e plasers.
[…]

Entà híger ua pèrla en sa corona
A un lenguatge tot sòn, e sòn solet…
Mès despreciat de tota auta persona
Que non sigue aranesa com eth.

Aquerò ei era Val d’Aran… Prò ei tan amagada,
Tan luenh, tan luenh, qu’Espanha non la i sap!
Dauritz-li un pas, perque ei massa embarrada!…
!Datz-li un consòl, perque ara non n’a cap!

Condò establic ligams damb es vesins de lengua gascona. Eth luishonés Bernat Sarrieu,- qu’auie fondat era Scolo deras Pireneos entà mantier e deféner eth gascon – emparèc a Condò tà escríuer en aranés e presentar es sues poesies enes Jòcs Floraus. Mantengueren ua grana amistat.

ERA CANÇON DERA GARONA

Medalha de bronze enes Jòcs Floraus dera “Scolo deras Pirenéos”a Bolonha en 1913

En Plan de Beret neishuda
Tot-a-fèt jo sò aranesa,
Mès despús me hèsqui francesa
Perque en França voi morir.
Tamb ma germana Noguèra
Neishérem en bessoada,
E en tot hèr-mos ua abraçada,
Ara aurelha li diguí:

“Garona per Aran
bramant:
Noguèra per Alós
Tot doç…”

Seguisqui tota era França
Tà trèir-li totes es penes
Tamb era sang des mèns venes,
Tà hèr-ne un uart ric e polit.
Se bèth còp, en mèn viatge,
Un shinhau eth pas retardi
E es mies peades guardi,
Veigui un Paradís florit.

[…]
Quan ath pè deth mar arribi
Un moment quedi arturada;
E passegi ua uelhada
Pes pòbles que jo criè.
En veir que riquesa, vida
Les è dat, era alegria
Tamb era riquesa mia
Les dongui eth conselh darrèr:
– “ Eth parlar que jo vos dèishi,
Com ua pèrla, sauvatz-lo,
Com un bèth jardin, sauclatz-lo…
Non cambietz!.. Tostemp gascons!”
E tranquilla de consciéncia
Satisfèta e gloriosa
De ma vida profitosa,
En camin lo tornarè.

“Garona per Aran
Bramant,
Noguèra per Alós
Tot doç”

Coma aranés, Condò clame entà hèr a sénter e respectar era sua lengua : “Ja n’è estat pro de temps, ja, d’embarrada/ en aguesta cunhèra a on è neishut”

ERA LENGUA ARANESA

Mencion aunorabla enes Jòcs Floraus dera Scolo dera Pireneos , 1913

Jo sò ua Ninfa que non a guaire estona
Qu’è baishat dera fresca Val d’Aran
Tà demanar ara brava gent gascona
Que me daurisque es Jòcs Floraus d’enguan.

En aquera gloriosa e bèra hèsta,
Non vos demani arren, sonque un cornèr.
Se me i voletz, ja tà cantar sò prèsta,
E un ramat de cançons vos cantarè.

Sons cançons que jamès auetz sentudes,
Qu’an es aires polits deth Perinèu;
Son cançons qu’en iuèrn jo è aprenudes
Ath dejós dera hereda e blanca nhèu…

¡Ja n’è estat pro de temps, ja, d’embarrada
En aguesta cunhèra a on è neishut!
Qui sap es còps que m’è vista ensultada,
Se atau com sò, de casa, jo è gescut!

Condò publicaue es sues òbres en Era Bouts dera Mountanho, era revista dera Escolo deras Pireneos.

ETH PASTOR AS ESTRELHES

Medalha de Bronze enes Jòcs Floraus dera Scolo deras Pireneos en 1914

¡Òh, jo vos saludi, polides estrelhes
Qu’ètz es companhères qu’è jo pera net!
Peth dia convèrsi tamb eth can e es oelhes;
Peth ser damb vosates, vosates solet.

Dera valh, es pòbles me’n guardi peth dia,
Que gòis e esperances me sauven, tanplan;
De nets, a vosates, qu’era ànima mia
Pes prats dera glòria la hètz a passejar.

¡ Òh, jo vos saludi, doces companhères
Des mies nets neres, de ma soledat!
Tà que non estramunque per aguestes drecères
Ètz lampes de plata que Dieu a alugat.

En ua novèlla, Condò imaginèc que quate emigrants aranesi hègen ua auta val d’Aran en Pacific: la nomentèc Era isla des diamants. E aquera auta Val d’Aran, escriuec, “non serie dominada pes companhies forastères”, e aurie un tunèl, aquera comunicacion damb Espanha que Condò e es aranesi volien tara vertadèra Val d’Aran. E aqueth tunèl imaginat se comencèc en realitat sèt ans dempús dera sua mòrt.

ERA ISLA DES DIAMANTS

Fin der avant darrèr capítol (XIV)

Aguestes e d’autes costums araneses que se plantèren en aquera isla entosiasmauen ara gent d’aqueres tèrres, e les hègen a créisher era fe qu’auien en Dieu, era veneracion qu’auien as frares, e er agraïment qu’auien as aranesi que les portauen era riquesa, era civilizacion e es mieis tà arténher era sciéncia.

Per aquerò, toti trehalhauen sense cansar-se en coltivar aquera tèrra vèrge e agraïda, e en daurir eth tunèu qu’auien començat. Es aranesi encara trebalhauen de mès bona gana tà poder vier a hèr lèu, ací, lo que hègen aquiu; tà poder vier a dar ad aguesta isla dera Val d’Aran era comunicacion tamb eth mon, que dauen ara d’Es Diamants.

Père didie tot soent que, se ací podessen acabar es òbres qu’auien començat aquieu, e s’es riqueses d’ací podessen èster explotades pes madeishi aranesi, non pas per companhies forastères, era Val d’Aran serie era vertadèra Isla des Diamants…
E, a jo, me semble que Père auie arrason…

XV (darrèr capítol)

Aquieu que les deishè, e d’aquieu que me’n tornè.

E me’n tornè tamb eth còr plen de confiança de qu’un dia, aguesta isla arribarie a èster un jardin d’Espanha, plen de flors e d’òr, non per vertut e gràcia deth Govèrn e des nòsti diputats, enes que jamès auem confiat, sonque pera bona volontat d’aqueri quate boni aranesi que, se tornen tamb salut e es milions que pensen guanhar en Pacific, vieràn a hèr era felicitat e riquesa d’aguesta isla des Perinèus. Alavetz serà quan escrieueram era segona part d’aguesta istòria.

Encara que ditz Cervantes que non i a segones parts de bones, se podéssem escríuer era d’aguesta istòria, serie tan bona, que toti es aranesi mo’n chuparíem es dits.

Dieu volgue que non s’age de quedar en tintèr!
FIN

Condò mos deishèc tanben per escrit costums araneses e condes deth país. Ací auetz un conde cuert: JAMÈS SEIGUT

CONDES CUERTS: JAMÈS SEIGUT

Eth vaquèr de Vila e Arròs ne hège a poirir, ath long der an, un bèth ramat de plapes de potja, de tant acochar-se-i de bocadents (de vrente tà tèrra). Per aquerò, es vaques se prenien un shinhau massa de libertat e se n’anauen tà anar hèr mau a on podien; e es de Vila e Arròs, tot soent, s’auien d’enténer queishes contra eth vaquèr.

Tant, tant, er Ajuntament se veiguec obligat a passar-li ua fòrta maneta, e tad aquerò lo demanèc ena Crasta. Toti es còssos li’n digueren tant que pogueren, er un ath darrèr der aute; e quan non saberen que mès dider-li, deishèren parlar ath vaquèr, que didec, en tot arrir e sense cap d’empach:

-De qué vos queishatz?… Jamès ne trobaratz un aute de vaquèr, com jo. En tanti ans que seguisqui as vaques, arrés deth mon m’a vist sèir, jamès… Se non, qu’ac diguen es testimònis: Qui m’a vist a méter eth cu en tèrra?

-Arrés, didec un testimòni, perque tot eth long deth dia ètz ajassat de bocadents.

E eth vaquèr qu’aguec era arrason.

“Armanac dera Mountanho” 1924

Era MALADETA. Ua legenda en vèrs qu’explique era formacion des montanhes Maleïdes. Ei era istòria deth terrible Cordhèr (Còr de Hèr), era pastora Blancaflor e un praube misteriós. Poèma de 83 estròfes premiat enes Jòcs Floraus de Barcelona.

Era Maladeta

Dedicada ath Bisbe d’Urgell e premiada enes Jòcs Floraus de Barcelona

Ei era Maladeta era mès nauta sèrra
De totes es mès nautes que i a ena nòsta tèrra;
Pòrte era era corona des tucs deth Perinèu.
Era ei eth rei de toti es soldats d’espada e lança
Que viren ara Espanha des armes dera França,
Tà nauta ei sa corona qu’arribe enquiath cèu.
[…]
Cançon de Blancaflor

« Que alègra ei era vida en aguesta montanha!
« Que clarent eth dia, que doça era net!
Sonque un non se’n tròbe en França e en Espanha,
De Plans de Beret.

« Sonque un non se’n tròbe que sigue cunhèra
De dus rieus qu’adaigüen dues nacions;
Garona tà França, tà Espanha Noguèra
Pòrten pan e flors.

« Ací me crossèren aguesti fresqui aires
De ma trenda vida enes vint ostieus,
Tot alimentar-me d’onades de flaires
De flors e blanieus.

En juriòl de 1919, setmanes abans de morir, ara edat de 52 ans, Condò escriu ua carta des des Banhs de Tredòs ar amic Sarrieu entà dider-li qu’era mala salut non li permetie acabar era traduccion ar espanhòl d’Era Pireneido, òbra de Sarrieu.

Carta ar amic Bernat Sarrieu des des banhs de Tredòs, un mes abans de morir. Auie 52 ans.

Carissime amice: Ja hè quate o cinc dies que recebí era vòsta ben agradable carta, que me portèc era notícia des quate prèmis que m’auetz dat enes Jòcs Floraus. No’n confiaua cap, perque auia pòur de qu’era guèrra auie aucit aqueri Jòcs der an 14. ¡Benvenguts siguen!

M’estimi mès es quate medalhes:… ¡e se non i a diplòma, tanpis!

Ger arribè enes Bans de Tredòs tà passar-i ua vintia de dies a veir se posqui trobar un shinhau de salut en aguestes aigües e montanhes.

A mès d’un an que sò malaut e sense fòrces tà escríeuer ne liéger arren. Atau ei qu’eth vòste trebalh s’ei endarrerit a mès non pogué; e se Dieu non me’n da d’autes, non me senti tamb fòrces entà acabar-lo ne hèr-ne cap mès peth mèn compde. Ja s’aurie acabat era mia mission enes letres. ¡Dieu non ac volgue!

Pensi que mos veiram aguest ostieu.

Veirè d’enviar-vos es dinèrs tara Votz e de veir as auti de qué me parlatz.

Vos salude eth vòste amic

J. Condò

Bans de Tredòs 8 juriòl 1919

En 1925, cinc ans dempús dera mòrt de Condò, er Ajuntament de Les aunoraue era memòria deth poèta ena “Setmana Aranesa”. Bernard Sarrieu i liegec un emotiu discors .
En 1981, gràcies ara volontat e trabalh deth matrimòni Ponsolle, membres dera Bibliotèca dera Scolo deras Pireneos, s’editèc bona part dera òbra de Condò.

DISCORS DE BERNARD SARRIEU EN AUNOR A MOSSEN CONDÒ SAMBEAT, EN LES ETH 22 D’AGOST DE 1925.

Que permeteratz a un luishonés, vengut tad ací tara vòsta Setmana, de parlar-vos acitau en luishonés, premor que luishonés o aranés ei quasi tot un coma lenga: qu’ei lenga gascona.

[…]

Aqueres pròses e poesies, s’a Dieu platz, non les lisharam pèrder, mès que les publicarà era nòsta Scólo dab era ajuda, se la podem auer, des Aranesi tanben.

E atau, pre’mor de Mossen Còndò, era lenga aranesa que gesserà gloriosa dera Val d’Aran. Entretant, que sauvaram fideloments era sua memòria. A jo, especialoments qu’em brembarà tostemp dab quina amabilitat m’arrecebec. Qu’auie mèma acceptat de virar en castilhan un gran poèma ara glòria deth país d’Aran com deth país de Luishon.

Qu’è entre es mans es vèrsi tocants que m’adrecèc tara mòrt deth mèn praube pair, en gèr de 1919. Eth madeish, helàs, qu’au seguic lèu, eth 5 d’aost, sense qu’es aigües de Tredòs agen podut arrestablir era sua santat esbralhada. Dieu l’age recebut dab Eth. Sus tèrra, non solaments tara sua familha e tàs sòns amics, mès tà toti es qui sien veritables gascons e boni Aranesi, era sua memòria non perirà cap jamès e d’eth mo’n brembaram tostemp.

En 1994, eth Conselh Generau dèc eth nòm de “Condò Sambeat” ath Concors Literari en lengua aranesa, e hè 28 ans que se convòque..

ETH DARRÈR CANT DER OM

Es sigles que jo sò arbe
Es primaueres mies,
De cant e verdor plies,
Non les sap sonque Dieu.
Es mans que me plantèren
Èren mans beneïdes…
Eres ja son poirides;
Mès jo encara sò acieu.

Sò ací tà dar-le es gràcies
En tot que, plorant, canti
Eth darrèr cant de tanti
Qu’en Bossòst sò cantat.
A punt de quèir en veir-me
De vielh e de feblesa,
Eth pòble, tamb tristesa,
A mòrt m’a sentenciat.

En tot que jo mediti
Era cruel senténcia,
Examen de consciéncia
En aguest cant harè.
Tot qu’eth verdogo enline
Era pica espantosa,
D’aguesta vila hermosa
Jo me despedirè.