• Aguest maitin, a auut lòc era compareishença dera sindica d’Aran en Parlament de Catalunya, a on a expausat era realitat d’Aran, en tot sajar de hèr pedagogia dera nòsta singularitat ath temps que crear un clima d’empatia entà qu’aguesta cramba coneishe es rèptes, grèuges e oportunitats deth nòste país
• Pendent era sua intervencion, era sindica a remarcat era importància der autogovèrn aranés entà poder èster util entàs persones, en tot plaçar-les en centre des politiques e dera gestion
• Era sindica tanben a denonciat era situacion critica der aranés, era manca de finançament e proteccion a ua lengua minoritària en ua situacion especiaument fragil, e a demanat as deputats e deputades era sua complicitat entara aprobacion dera iniciativa legislativa registrada per part deth govèrn d’Aran aguest maitin en Parlament de Catalunya entara modificacion dera Lei des Lengues Oficiaus en Ensenhament, que suprimís eth caractèr de “lengua veïculara” der aranés
Aguest maitin a auut lòc era compareishença dera sindica d’Aran, Maria Vergés, en Parlament de Catalunya entà expausar era realitat dera Val d’Aran en tot dar compliment atau a çò que ditz era Lei de Regim Especiau d’Aran en sòn article 80.2.
En aguest sens, era sindica manifestaue que: “mès enlà de complir damb çò que ditz era Lei, aguesta compareishença respon tanben ath besonh de dar a conéisher era realitat dera Val d’Aran, en tot sajar de hèr pedagogia dera nòsta singularitat ath temps que, s’ei possible, crear un clima d’empatia entà qu’aguesta cramba coneishe es rèptes, grèuges e oportunitats deth nòste país. Ua volontat que se circonscriu a ua auta de mès grana e istorica, qu’ei era dera defensa e impuls deth nòste autogovèrn, des nòstes institucions e dera nòsta lengua e cultura”.
Ena sua intervencion, era sindica a destacat era importància der autogovèrn aranés: “era basa d’aguest autogovèrn ei era de decidir sus tot aquerò que mos afècte e hè’c en tot posicionar as persones en centre des politiques e des accions, sense qu’arrés demore endarrèr” e destacaue, qu’en Aran er autogovèrn se fonamente en tres concèptes essenciaus “en ua defensa des drets istorics e dera identitat, en ua cultura, lengua e identitat pròpria e tanben inclusiva e ena gestion dera proximitat estant”.
Desvolopament dera Lei d’Aran
Era gestion der autogovèrn aranés se transferís ena aplicacion e desvolopament dera Lei de Regim Especiau d’Aran, en aguest sens, Vergés destacaue que: “actuauments, dempús de 30 ans dera aprobacion per part d’aguesta cramba dera prumèra Lei d’Aran, podem díder qu’eth desplegament efectiu d’aguesta lei non arribe ath 30%, en qu’ua part importanta correspon ar airau dera sanitat”. Totun, Vergés a volut tanben destacar que “non seria justa se non reconeishessa que, pendent es darrèri mesi, i a auut cèrti auanci, d’ençà dera mia darrèra compareishença en mes de hereuèr”.
En airau dera sanitat, precisament, era sindica destacaue progrèssi imprescindibles coma eth renauïment e actualizacion deth convèni que regís eth traspàs ath Conselh Generau d’Aran d’aguesta competéncia, “que d’ençà dera sua signatura en 2006 non s’auie renauït”, mès senhalaue tanben que eth sistèma sanitari aranés acumule grèus problèmes financèrs originadi ena retalhada de 2012, que redusic eth pressupòst dera maxima institucion aranesa en un 20%. “Ei cèrt qu’enes darrèri mesi s’an produsit quauqui auanci en aguest ahèr, mès resulte de besonh abordar eth deficit en finançament d’aguesta competéncia de manèra globau, entà qu’aguest infrafinançament non seguisque estant suportat peth pròpri Conselh en detriment, precisament, dera implementacion de politiques pròpries”.
En matèria d’atencion sociau e benèster, Vergés manifestaue que: “a despièch qu’era transferéncia de competéncies s’a establit en diuèrsi decrèts e acòrds, non a arribat jamès a concretar-se eth corresponent convèni de traspàs, qu’ei eth document a on s’an de desvolopar es contenguts d’aguesti decrèts, atau coma consensuar-ne es recorsi destinadi e era sua interpretacion”.
Un aute auanç destacat pera sindica, tot e pendent de consolidar-se, a estat “eth qu’auem trabalhat damb eth departament de Territòri dera Generalitat en desvolopament de politiques d’abitatge, en tot iniciar es trabalhs conjunts de redaccion d’un Plan d’Abitatge, pr’amor qu’era der abitatge ei ua qüestion que reclame de solucions urgentes deuant dera grèu situacion de manca de viuenda assequibla ena Val d’Aran. Atau madeish, resulte indispensable qu’eth Conselh Generau d’Aran pogue arténher mès competéncies, dotades coma cau, sense desbrembar qu’era competéncia exclusiva en matèria d’abitatge correspon ara Generalitat de Catalunya”.
Damb eth departament de Territòri dera Generalitat “en mes de mai acordàuem damb era secretaria generau de Territòri iniciar es trabalhs tà abordar de manèra conjunta es possibles melhores entara C-28 e impulsar tanben ua Agenda de Mobilitat Sostenibla dera Val d’Aran, que permete ath nòste territòri transitar tà un nau modèl de desvolopament mès sostenible e que tanben sigue un element potenciador dera nòsta economia”.
En aguest sens, era sindica apuntaue que: “pr’amor des cambis en govèrn catalan, aguestes dues qüestions demoren arturades, quauquarren que demoram que sigue sonque momentani e que se reprenen es trabalhs e es convèrses en tot mantier es acòrds artenhudi enes passadi mesi e que representen ahèrs vitaus entath desvolopament dera Val d’Aran, pr’amor que d’ua auta forma serà de mau compréner e justificar”.
Er estat critic der aranés
Entre es ahèrs destacadi d’aguesta compareishença, en subergés era delicada situacion que trauèsse era lengua pròpria d’Aran. “Era realitat ei clara: era lengua pròpria d’Aran, er aranés, morís. E torni a repetir, e ac harè enquiara extenuitat, damb era mòrt dera lengua, morís era institucion e, per tant, morís era capacitat de decision e de gestion des deth pròpri territòri”.
Vergés destacaue que “ua des competéncies actuauments a debat en sen dera Ponéncia Mixta de Traspassi ei era dera lengua, amassa damb era de cultura, peth besonh urgent d’actualizar aguesti traspassi deuant dera, per un costat, critica situacion der aranés e der aute, entà poder dar compliment ath mandat normatiu e desvolopar, de forma efectiva e d’un viatge entà toti dempús de trenta ans, aguestes competéncies, que son era base dera autonomia politica d’Aran. Pendent era darrèra trobada d’aguesta Ponéncia, des deth Conselh Generau d’Aran, presentèrem es conclusions der estudi juridic encomanat peth govèrn d’Aran respècte der estat actuau des traspassi en aguestes dues matèries; es conclusions d’aguesti informes juridics, constaten qu’er infrafinançament economic en matèria lingüistica ei tant severaments deficitari qu’impossibilite era implementacion de politiques efectives adreçades a prebotjar-ne era normalizacion, e se me permeten, era desparicion”.
Ar infrafinançament constatat, era sindica higie ua dusau problematica de hons en airau dera lengua, “que se projècte en un reconeishement, proteccion e promocion claraments insufisents der aranés en dessenh e implementacion de politiques lingüistiques prebotjades pera Generalitat, tot e èster lengua oficiau afectada pera ua situacion d’especiau vulnerabilitat”. E, en aguest sens, destacaue era greu problematica sorgida pera Lei 8/2022, de 9 de junh, sus er emplec e aprenedissatge des lengües oficiaus en ensenhament non universitari, que hec a desparéisher eth concèpte de “lengua veiculara” qu’era Escòla Aranesa a desvolpat pendent mès de 40 ans damb èxit, autant academic coma sociau, e que non contemplaue era oficialitat der aranés en Catalunya.
“En aguest punt, les è de díder qu’aguesta cramba non a estat ara nautada damb Aran”, afirmaue Vergés, en tot informar as grops politics parlamentaris que pògui menuts abans dera sua compareishença dejà s’auie presentat era Iniciativa Legislativa entà modificar aguesta Lei ena sua disposcion addicionau, entà resòler eth conflicte de seguretat juridica generat entar aranés ena escòla, e a profitat entà “demanar-les se pogue amiar a tèrme per lectura unica, entà poder resòler damb era màger brevetat possible aguesta situacion, e tara que demoram qu’era Val d’Aran compde damb eth sòn supòrt”.
Pressupòsti dera Generalitat tà 2023
Entà finalizar era sua intervencion, era sindica a volut destacar que: “çò de reauments relheuant e urgent ei auançar en desvolopament efectiu der autogovèrn d’Aran, ei a díder, passar d’un reconeishement unicaments formau dera nòsta singularitat a assegurar eth contengut substantiu dera nòsta autonomia politica e, damb aquerò, dera nòsta capacitat tara prenuda de decisions politiques pròpries en toti aqueri encastres dera nòsta competéncia. E tad aquerò son de besonh recorsi”.
E explicaue que: “es recorsi deth Conselh Generau d’Aran provien der acòrd de finançament damb era Generalitat de Catalunya, un acòrd que coma saben, s’incomplic eth passat 2021 e qu’ara, a un an e pògui mesi que se dongue per finalizat, torne a plaçar-se en un terren d’incertesa deuant dera possibilitat de pròrroga des pressupòsti dera Generalitat de Catalunya tà 2023”.
Er acòrd de finançament Generalitat – Conselh mandate qu’eth HFI (hons de finançament incondicionat) s’a d’actualizar en foncion dera despena non finalista des departaments dera Generalitat. Açò, deuant dera prevision d’aument qu’era Generalitat presentèc tàs sòns pressupòsti de 2023, suposarie tath Conselh Generau d’Aran un aument de 3’8 milions d’euros respècte de 2022.
Ei a díder, apuntaue era sindica “se Catalunya non apròve es sòns pressupòsti, Aran perderà uns recorsi qu’an d’anar destinadi a inversions en sanitat, en supòrt ara ramaderia, en innovacion o en desvolopament territoriau e economic”. Per aguest motiu a demanat as deputats e deputades “generositat e responsabilitat, autant a vostés, coma representants des grops politics de Catalunya, coma ath pròpri govèrn dera Generalitat, entà non cométer çò que serà un acte d’irresponsabilitat istoric damb era ciutadania aranesa en particular e catalana en generau”.
Vielha, 3 de noveme de 2022